استان خراسان رضوی با ۲۵ درصد سطح زیر کشت و ۲۳ درصد تولید پسته کشور پس از استان کرمان، جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است، سطح زیر کشت این محصول در خراسان رضوی، ۱۳۰ هزار هکتار باغات پسته بارور و نهال است که متوسط تولید سالانه آن به ۶۵ هزار تن پسته خشک می‌رسد.
از کل سطح زیر کشت باغ‌های پسته خراسان رضوی ۷۰ درصد معادل ۹۱ هزار هکتار بارور و ۳۰ درصد معادل ۳۹ هزار هکتار غیربارور است، در حال حاضر تقریبا در ۲۹ شهرستان خراسان رضوی پسته کشت می‌شود و شهرستان‌های دارای رتبه‌های اول تا پنجم سطح زیر کشت این محصول در استان، به ترتیب «مه ولات، خوشاب، بردسکن، رشتخوار و گناباد» هستند.
ارزش صادراتی پسته تولیدی خراسان رضوی سالانه بیش از ۴۵۰ میلیون دلار است و بیش از ۶۰ هزار خانوار در استان در زمينه توليد، فرآوری، تجارت و صادرات این محصول فعاليت دارند. هرساله حدود پنج تا ۱۰ درصد از محصول پسته خراسان رضوی به صورت «تر» (تازه) به دیگر استانهای کشور و حتی به کشورهای حوزه خليج فارس صادر می‌شود و هم‌اکنون بیش از ۲۰۰ واحد فرآوری پسته با ظرفیت بیش از ۲۵۰ هزار تن پسته «تر» در ۱۵ شهرستان پسته خیز استان مشغول به فعاليت است.
افت تولید پسته از سال ۱۴۰۰
«سمیرا سبزواری»، رئیس دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی خراسان رضوی در خصوص سهم ایران از تولید پسته در جهان به خبرنگار ما گفت: ایران تا قبل از دهه ۹۰ رتبه نخست تولید پسته در جهان را داشته و جزو کشورهای پررونق در این عرصه بوده است؛ اما با آغاز دهه ۹۰ و تشدید خشکسالی و سیاست‌های بعضا اشتباه در مدیریت بخش کشاورزی به ویژه آبیاری، ایران جایگاه نخست خود را به آمریکا داده است. روند تولید پسته آمریکا و ایران به عنوان کشورهای دارای رتبه اول و دوم دنیا در تولید این محصول در سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که میزان تولید پسته در ایران در مقایسه با آمریکا در این سالها نزولی بوده و رشد تولید پسته در آمریکا شرایط بهتری را پشت سر گذاشته است.
وی افزود: تولید پسته در ایران در سال ۱۳۸۱ به میزان ۲۵۶ هزار تن اما آمریکا ۱۳۷ هزار تن بوده که نشان از میزان تولید این محصول در کشورمان نسبت به آمریکا دارد؛ اما آمریکا از سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۳ با اینکه دوران پرنوسانی را در تولید پسته داشته، خود را به ایران رسانیده است؛ به طوری که در سال ۱۳۹۳ با ۲۳۶ هزار تن تولید پسته و ۶ هزار تن اختلاف با ایران، در صدر تولید این محصول در جهان قرار گرفته است. ایران از سال ۱۳۹۳ نسبت به آمریکا روند کاهشی تولید پسته را آغاز کرده است به طوری که از ۲۳۰ هزار تن تولید پسته در سال ۱۳۹۳ به ۱۸۰ هزار تن در سال ۱۴۰۲ رسیده است؛ این درحالی است که میزان تولید پسته امریکا در سال گذشته، ۶۷۶ هزارتن بوده است. البته نباید از این موضوع گذشت که در این سالها میزان تولید پسته در ایران نوسان نیز داشته و در سالهای ۱۳۹۹ و ۱۳۹۶ به بیش از ۲۲۰ هزار تن رسانیده است.
به گفته سبزواری، خشکسالی و سایر مشکلات کشاورزی در مناطق پسته خیز، میزان تولید آن را در استانهای مختلف کشور در دهه ۹۰ کاهش داد؛ به طوری که روند تولید آن در استانهای اولویت دار این محصول مانند خراسان رضوی، کرمان، یزد و سمنان از سالهای ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ در نوسان متوسط به پایین بوده است.
وی خاطرنشان کرد: تولید پسته در ایران در سال ۱۳۹۸ به میزان ۱۹۵ هزار تن در استانهای یزد، کرمان و خراسان رضوی بوده که در سال ۱۳۹۹ به میزان ۲۴۳ هزار تن در استانهای کرمان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی افزایش یافته است؛ اما میزان تولید این محصول از سال ۱۴۰۰ روند کاهشی را دوباره آغاز کرده و به میزان ۱۳۵ هزار تن در استانهای کرمان و خراسان رضوی و یزد و سمنان و در سال ۱۴۰۱ به میزان ۹۲ هزار تن در کرمان و خراسان رضوی رسیده است؛ اما در سال ۱۴۰۲ با یک افزایش قابل توجه، میزان تولید به ۱۸۰ هزار تن در استانهای کرمان و خراسان رضوی رسیده است.
آفات پسته و تاثیر مخرب خشکسالی بر این محصول
رئیس دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی مشهد، از درختان پسته پر ارزش به عنوان یکی از بهترین درختان برای احداث باغ و سرمایه‌گذاری طولانی نام برد و گفت: محافظت از این درختان نیز بسیار حساس و حائز اهمیت است و نیازمند توجه و دقت ویژه است. خشکسالی در کنار بسیاری از آفت‌های دیگر، ضرر و زیان زیادی برای کشاورزان پسته‌کار خراسان رضوی در پی داشته است؛ هرچند کشاورزان برای رفع آفات اقدامات موثر زیادی انجام داده اند. شوری ۴۰ درصدی خاک کشاورزی که نتیجه خشکسالی و کم آبی در خراسان رضوی است، کیفیت خاک در این استان را کاهش داده و این موضوع بر پسته نیز تاثیر گذاشته است. از سوی دیگر هدررفت ۷۰ درصد از آب در مسیر انتقال آن از منابع به اراضی کشاورزی از دیگر مشکلات بخش کشاورزی استان است که این موضوع در حوزه باغات پسته نیز تاثیرگذار بوده است.
تاثیر قطع برق چاه‌های کشاورزی بر کیفیت پسته‌های تولیدی استان
وی، یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین فاکتورها در افزایش راندمان آبیاری درختان پسته را کیفیت آب دانست و تاکید کرد: خشکسالی و کمبود آب در حوزه کشاورزی و از سوی دیگر قطعی برق ناشی از ناترازی انرژی در تابستان، بر کیفیت محصول تاثیر بسزایی دارد. امسال به دلیل قطعی برق چاه‌های کشاورزی که به صورت ۶ ساعت در روز بوده است، شاهد ۴۰ درصد پوسیدگی یا پوکی پسته‌های تولیدی باغات در خراسان رضوی بودیم؛ در کنار آن آفات درخت پسته نیز بر این موضوع اثرگذار بوده است.
سبزواری به مشکلات عام تولیدکنندگان پسته در کشور نیز اشاره کرد و گفت: از جمله این مشکلات، کمبود نقدینگی، عدم استفاده صحیح از شیوه‌های نوین آبیاری، بخشنامه‌های خلق‌الساعه، تحریم‌های اقتصادی، مسائل مرتبط با آب مجازی و… است.
روند نزولی صادرات پسته در سالهای ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱
سبزواری معتقد است همان طور که خشکسالی و سیاست‌های اشتباه میزان تولید پسته در کشور و به تبع آن در خراسان رضوی را تحت تاثیر قرار داده است، این تاثیر در کاهش صادرات پسته در ایران در قرن جدید بسیار مشهود بوده و در هر صورت تاثیرات مزبور ابتدا بخش تولید و سپس صادرات را دربرمی گیرد.
او اظهار کرد: از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ شاهد کاهش چشمگیر ۲۳۵ درصدی در ارزش دلاری صادرات پسته کشور بوده‌ایم، به طوری که صادرات پسته ایران از ۴۶۷ میلیون دلار (۵۲ هزار تن) در سال ۱۳۹۷ به ۹۸۱ میلیون دلار (۱۱۰ هزار تن) در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۷۱ میلیون دلار (۲۰۳ هزار تن) در سال ۱۳۹۹ رسید؛ صادرات پسته از ۹۱۴ میلیون دلار (۱۳۵ هزار تن) در سال ۱۴۰۰ به ۴۰۹ میلیون دلار (۵۶ هزار تن) در سال ۱۴۰۱ رسید و با کمی افزایش در سال ۱۴۰۲ به ۷۸۱ میلیون دلار (۹۲ هزار تن) رسید؛ در چهار ماهه نخست امسال میزان صادرات ۲۷۳ میلیون دلار (۲۸ هزار تن) بوده که ۵۱ میلیون دلار (معادل ۶ هزار تن) از این مقدار از گمرکات استان خراسان رضوی صادر شده است.
وی درباره مقاصد عمده صادرات پسته ایران گفت: در سال ۱۴۰۲ مقاصد عمده صادرات پسته ایران شامل چین با سهم ۱۶ درصدی، هند با سهم ۱۵ درصدی، فدراسیون روسیه با سهم ۱۳ درصدی، امارات متحده عربی با سهم ۱۱ درصدی، ترکیه با سهم ۹ درصدی، قرقیزستان و آلمان با سهم ۸ درصدی، عراق و پاکستان با سهم ۶ درصدی، قزاقستان با سهم ۴ درصدی، افغانستان با سهم ۲ درصدی و تاجیکستان با سهم ۲ درصدی بوده است.
رئیس دفتر کشاورزی اتاق مشهد ادامه داد: مقاصد عمده صادرات پسته ایران در چهار ماهه نخست امسال به ترتیب هند با ۱۹ درصد، روسیه با ۱۲ درصد، امارات متحده عربی با ۱۱ درصد، ترکیه با ۱۰ درصد، چین با ۹ درصد، قرقیزستان با ۹ درصد، آلمان با ۸ درصد، قزاقستان با ۸ درصد، عراق با ۷ درصد، هنگ‌کنگ با ۵ درصد و تاجیکستان با ۲ درصد است.
وی، علت کاهش صادرات پسته از کشور را کاهش تولید و مشکلات صادرکنندگان از جمله چالش‌های موجود در برگشت ارز و رفع تعهد ارزی و… خواند و گفت: سیاست‌های نادرست ارزی گریبان صادرکنندگان را مانند بخش‌های دیگر گرفته، از سوی دیگر تحریم‌های اقتصادی و مشکلات نقل و انتقال پول را می‌توان از دیگر مشکلات صادرات پسته دانست، متاسفانه صادرکنندگان ناگزیر هستند پسته ایران را با نام سایر کشورها صادر کنند که این هویت اصیل صادراتی ایران در این بخش را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
سبزواری متذکر شد: در حوزه خراسان رضوی علاوه بر این، عوامل زیرساختی، آمار پایین آزمایشگاه‌های تست سلامت پسته و امکانات بیشتر گمرک دیگر استان‌ها، موجب شده است بخش عمده صادرات محصول پسته استان از سایر استان‌ها صورت گیرد. البته باید توجه داشت بسیاری از محصولات دیگر استان‌ها از جمله پرتقال و خرما نیز از خراسان رضوی به کشورهای خارجی صادر می شود و نمی توان این قضیه را نکته منفی دانست؛ اما شکی نیست که صادرات محصول تولیدی استان از همین استان برای کشاورزان این خطه استان مزیت‌های بیشتری دارد./ اتاق بازرگانی خراسان رضوی
