از محورهای مهم تقویت روابط با کشورهای منطقه، گسترش مبادلات حمل و نقلی و احیای کریدورهای بین‌المللی برای انتقال بار است. بر این اساس دیپلماسی حمل و نقلی در کشور فعال شده است و در ماه‌های اخیر تفاهمنامه و قراردادهایی، هم در جهت راه‌اندازی و فعال شدن محورهای ارتباطی و هم در جهت جذب بار، با کشورهای همسایه و همچنین روسیه و چین منعقد شده است. بر‌اساس مصوبه شورای عالی ترابری، برای ترانزیت کشور امسال افزایش عملکردی معادل ۱۰ میلیون تن برنامه‌ریزی شده است تا میزان ترانزیت از ۱۱ میلیون تن در سال گذشته به ۲۰ میلیون تن یا بیشتر برسد. سهم حمل جاده‌ای از این میزان ترانزیت ۱۶ میلیون تن و سهم حمل ریلی ۴ میلیون تن در نظر گرفته شده است. بخش جاده‌ای سال گذشته بیش از ۹ میلیون تن و بخش ریلی حدود ۱٫۵میلیون تن عملکرد ترانزیتی را ثبت کرده است.
آمار مربوط به ترانزیت جاده‌ای رشد بیش از ۴۰ درصدی در ۳ ماهه امسال را نشان می‌دهد اما آمار مربوط به ترانزیت بخش ریلی در ۳ ماهه نخست امسال با اینکه در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۸ و ۹۹ افزایشی است اما نسبت به ۳ ماهه سال ۱۴۰۰ افت دارد. فعالان حوزه حمل و نقل معتقدند در بخش ریلی دیپلماسی نسبت به سایر بخش‌های حمل و نقل، در جهت رشد ترانزیت فعال نبوده است و با اینکه ظرفیت‌های زیرساختی برای رشد ترانزیت ریلی در کشور مهیا است اما ضعف مدیریت عملکرد، باعث شده برنامه دولت در افزایش مبادلات با کشورهای منطقه، در بخش حمل و نقل ریلی هم‌پا با سایر بخش‌های حمل و نقلی پیش نرود.

فرصت روسیه
مهمترین توافق رشد ترانزیت، توافق با روسیه برای جذب ۱۰ میلیون تن بار این کشور برای عبور از ایران به مقصد هند و همچنین کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. مزیت حمل این میزان بار از ریل نسبت به حمل دریایی و جاده‌ای با توجه به کاهش هزینه، بیشتر است. اما بخش ریلی نتوانسته در ۳ ماهه اول امسال، در برنامه رشد ترانزیت کشور نقش پررنگی داشته باشد. در ۳ ماهه اول امسال ۴۳۵ هزار تن بار ترانزیتی از ریل حمل شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل (۵۴۲ هزار تن) حدود ۱۹ درصد کاهش را نشان می‌دهد. متوسط بهره‌وری ماهانه واگن‌های باری در سه ماهه نخست سال‌جاری ۱۳٫۵ درصد نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۰ و ۲۴٫۸ درصد نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۹ افت داشته است. در همین مدت سرعت بازرگانی با کاهش ۱۵ درصدی نسبت به سه ماهه نخست سال گذشته به ۳٫۵۳ کیلومتر بر ساعت رسیده است، به این ترتیب هر واگن به‌طور متوسط روزانه کمتر از ۸۵ کیلومتر پیمایش داشته است. به گفته فعالان حوزه حمل ریلی، در حالی که بخش‌های مختلف حمل و نقل در توافق اخیر با روسیه نقش مهمی دارند اما در بخش ریلی، مدیران راه آهن نماینده‌ای در مذاکرات با روسیه نداشتند. خلأ حضور متولیان بخش ریلی در توافقات بین‌المللی، بر عملکرد این بخش اثر دارد. در حالی که بر‌اساس سیاست‌های کلان دولت، متولیان بخش ریلی برای مثال برای جذب بار روسیه باید تلاش بیشتری داشته باشند.
یکی از عوامل کاهش ترانزیت ریلی در ۳ ماهه بهار امسال نسبت به سال گذاشته، افزایش تعرفه ترانزیت بار گوگرد ترکمنستان به بندرعباس است. حمل بار گوگرد ترکمنستان در رشد ترانزیت ریلی بسیار مؤثر است اما متولی بخش ریلی با افزایش نرخ تعرفه ترانزیت بار، عملاً موجب شد تا کاهش چشمگیری در ترانزیت گوگرد از ترکمنستان به بنادر جنوبی را شاهد باشیم که موجب افت کلی ترانزیت ریلی شده است. این در حالی است که مسئولان بر اهمیت حمل و نقل ریلی در ترانزیت کشور تأکید دارند. در سفر اخیر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به تهران و در دیدار با حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، رئیس جمهور روسیه بر اهمیت تکمیل راه آهن رشت-آستارا و استفاده از کریدور شمال-جنوب تأکید کرد. مقام معظم رهبری نیز با تأیید سخنان رئیس‌جمهور روسیه درباره ضرورت راه‌اندازی خط آهن رشت- آستارا، این کار را موجب تکمیل خط حمل‌ونقل شمال- جنوب و به نفع هر دو کشور دانستند. در ایران ۱۴ هزار کیلومتر شبکه ریلی موجود است که این میزان ریل ظرفیت ۱٫۵ تا ۲ برابر جابه‌جای حمل بار نسبت به میزان کنونی را دارد.
مشکل دیگری که افت حمل بار ترانزیتی ریلی در اوایل سال را به دنبال داشته، کمبود لکوموتیو در کشور عنوان می‌شود. بنابه اظهارات فعالان بخش ریلی، نیاز به واردات ۱۰۰ تا ۲۰۰ لکوموتیو داریم اما مسئولان راه آهن این عدد را حدود هزار لکوموتیو اعلام کرده‌اند که بار مالی زیادی بر دولت تحمیل می‌کند. شرکت‌های داخلی سازنده لکوموتیو اعلام کرده‌اند که توانایی تولید بخشی از لکوموتیو مورد نیاز شبکه ریلی کشور را دارند و بخشی دیگر از نیاز با واردات حدود ۲۰۰ لکوموتیو و همچنین تعمیر لکوموتیوهای غیر فعال، ممکن است.
کارشناسان حمل و نقل ریلی معتقدند اگرچه به نوسازی ناوگان ریلی خصوصاً توسعه بخش لکوموتیو نیاز دارد، اما برآورد هزار دستگاه، تا حدود زیادی غیر واقع‌بینانه بوده و با ظرفیت زیرساخت‌های ریلی و نیز ناوگان باری و مسافری موجود (واگن‌ها) هم پوشانی ندارد. هر چند تعداد لکوموتیوهای آماده به کار در سه ماهه نخست سال‌جاری نسبت به سه ماهه پایانی سال گذشته بهبود پیدا کرده است اما در مقایسه با سه ماهه نخست سال‌های ۱۴۰۰، ۱۳۹۹ و ۱۳۹۸ به ترتیب افت ۲٫۴ ۸٫۷ و ۹ درصدی را داشته است.
براین اساس با تأمین لکوموتیوهای مورد نیاز و رفع ضعف‌های سیاستگذاری در بخش حمل و نقل ریلی، امسال ترانزیت ریلی ظرفیتی افزایشی را از ۱٫۵ میلیون تن به ۴ میلیون تن دارد. به این ترتیب همان برنامه‌ای که دولت برای رشد ترانزیت در نظر گرفته است محقق خواهد شد.