مقدمه

به گزارش توس اکو، انرژی، خون حیات بخش اقتصاد است و کمبود آن، رگ‌های حیاتی توسعه هر منطقه‌ای را فلج می‌کند، با این حال،کمبود یا ناترازی انرژی، که به معنای عدم تعادل بین عرضه و تقاضای انرژی است، می‌تواند چالش‌های جدی برای اقتصاد و توسعه پایدار ایجاد کند. خراسان رضوی، به‌عنوان یکی از استان‌های مهم اقتصادی و صنعتی ایران، با دارا بودن پتانسیل‌های قابل توجه در بخش‌های صنعت، کشاورزی و گردشگری، به شدت تحت تأثیر مسائل مربوط به انرژی قرار دارد.
اما امروزه، ناترازی انرژی، سایه‌ای سنگین بر این استان گسترده و نه‌تنها موجب افزایش هزینه‌های تولید شده است، بلکه رقابت‌پذیری صنایع، بهره‌وری کشاورزی و رفاه اجتماعی را نیز با چالش‌های جدی مواجه کرده است. وابستگی به منابع انرژی فسیلی و محدودیت‌های زیرساختی در توزیع و مصرف انرژی، این مشکلات را تشدید کرده و اقتصاد منطقه را در معرض آسیب‌های جدی قرار داده است. بر اساس برآورد کمیسیون صنعت اتاق بازرگانی ایران، قطع روزانه برق کارخانه‌ها منجر به زیان سنگین ۸ هزار میلیارد تومانی در بخش تولید کشور می‌شود که بخشی از این خسارت مستقیماً بر اقتصاد خراسان رضوی تأثیرگذار است به گفته مدیر مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی خراسان رضوی، میزان زیان روزانه تعطیلی صنعت در سال ۱۴۰۳ معادل ۳۵۳ میلیارد تومان بابت عدم‌النفع صنایع ناشی از قطعی برق برآورد می‌شود و ایرج ناصری مقدم، معاون برنامه‌ریزی سازمان جهاد کشاورزی استان نیز خسارات قطع برق به بخش کشاورزی استان در ۹ ماهه ابتدایی سال جاری را  ۳۵ همت برآورد می کند.
این مقاله با هدف بررسی تأثیر ناترازی انرژی بر اقتصاد خراسان رضوی، به تحلیل پیامدهای این پدیده و ارائه راهکارهایی برای مدیریت بهتر منابع انرژی و کاهش تأثیرات منفی آن بر توسعه اقتصادی استان می‌پردازد.

عوامل ایجاد ناترازی انرژی در خراسان رضوی

ناترازی انرژی می‌تواند ازعوامل متعددی ناشی شود. در خراسان رضوی، به‌عنوان یکی از استان‌های بزرگ و اقتصادی ایران، این مسئله تحت تأثیرعوامل مختلف قرار دارد که می‌توان آن‌ها را به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
• رشد سریع مصرف انرژی: افزایش جمعیت و نیاز فزاینده به انرژی در بخش‌های خانگی و عمومی، همراه با گسترش صنایع بزرگ و متوسط، توسعه شهرک‌های صنعتی و رشد فعالیت‌های کشاورزی، تجاری و زائرپذیربودن، تقاضا برای انرژی را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده است. به گفته سیدهاشم اورعی، رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران، در سال آینده کشور با کمبود شدید گاز (۳۳ درصد)، برق (۳۵ درصد)، بنزین (۲۰ درصد) و گازوئیل (۵ درصد) مواجه خواهیم بود. ایران به عنوان چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در جهان، سالانه ۲۰۶ میلیارد متر مکعب گاز مصرف می‌کند که دو برابر متوسط جهانی است. همچنین، شدت مصرف انرژی در ایران ۴.۴ برابر متوسط جهانی است. این بدان معناست برای تولید یک واحد کالا، ایران به طور متوسط ۴.۴ برابر انرژی بیشتری نسبت به سایر کشورها مصرف می‌کند.
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی در رابطه با ناترازی انرژی در استان اعلام کرد: در زمان اوج مصرف، نیاز روزانه استان به گاز ۸۵ میلیون مترمکعب است، در حالی که حداکثر تولید گاز ۶۲ میلیون مترمکعب می‌باشد. این وضعیت نشان‌دهنده کسری حداقل ۲۰ میلیون مترمکعب است که بیشتر آن مربوط به مصرف خانگی با حدود ۶۲ میلیون مترمکعب است. نسرین یوسفی عارفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی خراسان رضوی، نیز با بیان اینکه استان در تابستان با مازاد تولید برق مواجه است،افزود: اما اتصال به شبکه سراسری باعث خروج ۱۳۰۰ تا ۱۵۰۰ مگاوات برق از استان و قطع برق می‌شود. در زمستان به دلیل فرسودگی نیروگاه‌ها و محدودیت تأمین گاز، کمبود برق بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ مگاوات است که از شبکه سراسری جبران می‌شود. همچنین با کمبود ۱۵۰۰ مگاواتی برق در تابستان، صنایع هفته‌ای ۳۶ ساعت تعطیلی داشتند و این رقم در زمستان ۱۲ ساعت در هفته خواهد بود.
• کاهش تولید انرژی: از سوی دیگر، تولید انرژی در خراسان رضوی با چالش‌هایی جدی از جمله فرسودگی تجهیزات، کمبود سرمایه‌گذاری و وابستگی بیش از حد به منابع فسیلی مواجه است. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، رشد تأمین آب، برق و گاز طبیعی که در سال ۱۳۸۶ حدود ۱۱ درصد بود، در سال ۱۴۰۲ به کاهش چشمگیر و منفی ۶.۱ درصد رسیده است. این روند نگران‌کننده نیازمند توجه ویژه و اتخاذ راهکارهای اساسی برای بهبود وضعیت تولید انرژی دراستان است.
• توزیع نامناسب انرژی: فاصله قابل توجه از میادین اصلی تولید گاز و نفت کشور، تأمین انرژی را برای استان دشوارتر کرده است و ازسوی عدم توزیع عادلانه انرژی در استان، منجر به کمبود انرژی در برخی مناطق و مازاد آن در مناطق دیگر شده است.
• مدیریت ناکارآمد انرژی: قیمت پایین انرژی در ایران منجر به مصرف بی‌رویه و کاهش انگیزه برای بهره‌وری انرژی شده است. نبود استراتژی‌های جامع و هماهنگ برای مدیریت عرضه و تقاضای انرژی در کشور، چالش‌های مدیریتی زیادی را به همراه داشته است. به عنوان مثال، کمبود برق در فصل زمستان به دلیل عدم تأمین سوخت نیروگاه‌ها و کمبود گاز، یکی از این مشکلات است. در حال حاضر، ۹۳ درصد از برق تولیدی کشور از گاز و سایر فرآورده‌های نفتی تأمین می‌شود که این رقم قابل توجهی است. با توجه به ناترازی برق در کشور، تنوع بخشی به سبد تولید انرژی به عنوان یک الزام مطرح است. افزایش ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌های خورشیدی می‌تواند به کاهش وابستگی به گاز و حل این معضل کمک کند.
این عوامل به‌صورت ترکیبی، ناترازی انرژی را در خراسان رضوی تشدید کرده‌اند و بر توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی استان تأثیر منفی گذاشته‌اند. بررسی دقیق این عوامل و برنامه‌ریزی برای رفع آن‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت انرژی و پایداری اقتصادی در استان کمک کند.

تأثیرات ناترازی انرژی بر اقتصاد خراسان رضوی

ناترازی انرژی به‌عنوان یکی از چالش‌های جدی و کلیدی در خراسان رضوی، پیامدهای گسترده‌ای بر اقتصاد، اشتغال و کیفیت زندگی مردم این استان برجای گذاشته است.

کاهش تولید در بخش صنعت، نخستین و مهم‌ترین اثر این بحران است؛ کمبود انرژی موجب افت ظرفیت تولید و کاهش سهم استان در تولید ناخالص داخلی کشور شده است. در کنار آن، صنایع با افزایش هزینه‌های تولید مواجه‌اند؛ موضوعی که قیمت تمام‌شده محصولات را بالا برده و توان رقابتی واحدهای تولیدی را در بازارهای داخلی و خارجی کاهش داده است.

پیامد دیگر این وضعیت، کاهش فرصت‌های شغلی و افزایش نرخ بیکاری است. تعطیلی یا کاهش فعالیت برخی واحدهای صنعتی، بسیاری از کارگران و نیروهای متخصص را با مشکل جدی مواجه کرده و امنیت شغلی آنان را تهدید می‌کند.

از منظر سرمایه‌گذاری نیز ناترازی انرژی باعث بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران شده و تمایل به سرمایه‌گذاری در استان را به‌شدت کاهش داده است. این مسئله در بلندمدت می‌تواند روند توسعه اقتصادی خراسان رضوی را کند سازد.

افزایش تورم از دیگر نتایج این بحران است؛ هزینه‌های بالای تولید به مصرف‌کننده منتقل می‌شود و در نهایت قیمت کالاها و خدمات افزایش می‌یابد. این روند فشار مضاعفی بر معیشت خانوارها وارد کرده است.

در حوزه اجتماعی نیز قطعی‌های مکرر برق و گاز، به‌ویژه در فصول اوج مصرف، زندگی روزمره شهروندان را مختل کرده و نارضایتی عمومی را در پی داشته است.

به‌طور کلی، ناترازی انرژی نه‌تنها عملکرد اقتصادی استان را تحت تأثیر قرار داده، بلکه پیامدهای اجتماعی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی نیز به همراه داشته است. این شرایط ضرورت اتخاذ راهکارهای فوری، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت کارآمد برای عبور از بحران انرژی و بازگرداندن ثبات به اقتصاد و زندگی مردم خراسان رضوی را دوچندان کرده است.

راهکارهای مقابله با ناترازی انرژی در خراسان رضوی

برای مدیریت ناترازی انرژی و کاهش پیامدهای منفی آن بر اقتصاد و کیفیت زندگی در خراسان رضوی، اتخاذ راهکارهای جامع و عملی ضروری است. این راهکارها را می‌توان در چهار حوزه اصلی شامل مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری، توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر، افزایش ظرفیت تولید و بهبود زیرساخت‌ها، و همچنین حمایت از صنایع و اصلاح سیاست‌گذاری دسته‌بندی کرد.

مدیریت تقاضا و افزایش بهره‌وری انرژی
برای بهینه‌سازی مصرف انرژی، آموزش و فرهنگ‌سازی نقش کلیدی دارد. ترویج الگوهای صحیح مصرف در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی از طریق برنامه‌های آموزشی و رسانه‌های محلی می‌تواند به آگاهی‌بخاری و تغییر رفتار منجر شود. همزمان، استفاده از فناوری‌های نوین با جایگزینی تجهیزات قدیمی با نمونه‌های کم‌مصرف و بهینه‌سازی فرآیندهای صنعتی، مصرف انرژی را به شکل چشمگیری کاهش خواهد داد. علاوه بر این، اصلاح تعرفه‌های انرژی و اجرای سیاست‌های قیمت‌گذاری مبتنی بر مصرف بهینه، نظیر تعرفه‌های تصاعدی، مشوقی برای کاهش مصرف خواهد بود.

توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر
استان خراسان رضوی از پتانسیل بالایی در زمینه انرژی‌های خورشیدی و بادی برخوردار است. سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها برای تولید انرژی پاک و پایدار و همچنین توسعه نیروگاه‌های کوچک محلی در مناطق روستایی و صنعتی، می‌تواند به تأمین انرژی مستقل و کاهش فشار بر شبکه سراسری کمک شایانی کند.

افزایش ظرفیت تولید و بهبود زیرساخت‌ها
برای تضمین پایداری عرضه انرژی، ارتقای نیروگاه‌های موجود با به‌روزرسانی نیروگاه‌های گازی و تبدیل آنها به سیکل ترکیبی برای افزایش بهره‌وری تولید برق حیاتی است. توسعه شبکه‌های انتقال و توزیع انرژی نیز با رفع مشکلات زیرساختی در انتقال گاز و برق به مناطق مختلف استان و بهبود توزیع عادلانه انرژی، اهمیت بالایی دارد. همچنین، ایجاد سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی برای مدیریت تقاضای اوج و جلوگیری از قطعی‌های مکرر، از راهکارهای مهم در این بخش است.

حمایت از صنایع و بهبود سیاست‌گذاری
حمایت از صنایع برای کاهش مصرف انرژی از طریق ارائه تسهیلات مالی جهت جایگزینی تجهیزات قدیمی و استفاده از فناوری‌های کم‌مصرف، و همچنین مشوق‌های مالیاتی برای واحدهایی که مصرف انرژی خود را کاهش می‌دهند یا از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌کنند، می‌تواند به کاهش ناترازی کمک کند. در حوزه سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی، تدوین یک برنامه جامع انرژی که استراتژی‌های بلندمدت برای مدیریت ناترازی را با در نظر گرفتن ظرفیت‌ها و نیازهای منطقه طراحی و اجرا کند، ضروری است. تقویت نظارت و کنترل بر اجرای دقیق قوانین مرتبط با بهره‌وری انرژی و مقابله با هدررفت آن در تمامی بخش‌ها نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در نهایت، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی برای مشارکت در پروژه‌های انرژی پاک و توسعه زیرساخت‌های انرژی استان، می‌تواند به تحقق این اهداف سرعت بخشد.

اجرای موفق این راهکارها مستلزم همکاری نزدیک میان دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و نهادهای مردمی است. با اتخاذ این اقدامات جامع، می‌توان به کاهش ناترازی انرژی در استان و کشور و افزایش پایداری اقتصادی و زیست‌محیطی دست یافت.

نتیجه‌گیری

ناترازی انرژی، چالشی جدی و پیچیده برای اقتصاد خراسان رضوی است که نیازمند اتخاذ سیاست‌های جامع و هماهنگ در سطح ملی و استانی است. اجرای راهکارهای پیشنهادی، می‌تواند به بهبود وضعیت انرژی در استان، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش اشتغال و در نهایت بهبود کیفیت زندگی مردم کمک کند.

توصیه‌ها

• توجه به ابعاد اجتماعی ناترازی: ابعاد اجتماعی ناترازی انرژی یکی از مهم‌ترین جنبه‌هایی است که باید در کنار مسائل اقتصادی مورد توجه قرار گیرد. ناترازی انرژی تأثیرات گسترده‌ای بر زندگی روزمره مردم و رفاه اجتماعی دارد که در صورت بی‌توجهی می‌تواند منجر به نارضایتی عمومی و افزایش آسیب‌های اجتماعی شود پس باید برنامه‌هایی برای کاهش اثرات آن بر اقشار آسیب‌پذیر و افزایش تاب‌آوری اجتماعی تدوین شود.
• همکاری بین بخشی: همکاری بین‌بخشی برای مقابله با ناترازی انرژی به معنای هم‌افزایی میان بخش‌های مختلف دولتی، خصوصی، مراکز دانشگاهی و عمومی برای دستیابی به تعادل پایدار میان عرضه و تقاضای انرژی است. این همکاری‌ها باید جامع، هدفمند و مبتنی بر تعامل مؤثر میان نهادهای مختلف باشد تا بتواند چالش‌های موجود در زمینه تأمین و مصرف انرژی را برطرف کند.
• استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی: مشکل ناترازی انرژی چالشی پیچیده و چند وجهی است که نیازمند همکاری همه‌جانبه تمامی بخش‌های جامعه، به‌ویژه مشارکت بخش خصوصی است. این بخش با ظرفیت بالای سرمایه‌گذاری و نوآوری می‌تواند نقش مهمی در حل این بحران ایفا کند. دولت موظف به تأمین زیرساخت‌هاست، اما با توجه به ضعف در انجام این وظیفه، باید با ارائه مشوق‌هایی مانند کاهش مالیات و تسهیلات ارزان‌قیمت و … از بخش خصوصی برای ورود به این عرصه حمایت کند. علی‌اکبر لبافی، مسئول دبیرخانه شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی خراسان رضوی، بوروکراسی پیچیده و قیمت پایین فروش انرژی را دلایل اصلی بی‌میلی بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی دانست. رفع این موانع می‌تواند زمینه‌ساز مشارکت مؤثرتر بخش خصوصی در توسعه زیرساخت‌های انرژی باشد.
• ترویج فرهنگ صرفه‌جویی: ترویج فرهنگ صرفه‌جویی، یک فرآیند طولانی‌مدت و مستمر و یکی از مهمترین راهکارهای مقابله با ناترازی انرژی است که نیازمند همکاری همه جانبه دولت، بخش خصوصی، سازمان‌های مردم نهاد و مردم شامل آموزش، حمایت اقتصادی، بهبود زیرساخت‌ها و ایجاد همکاری‌های اجتماعی است. با اتخاذ راهکارهای مناسب و ایجاد یک فرهنگ عمومی مبتنی بر صرفه‌جویی، می‌توان به آینده‌ای پایدار و با انرژی کمتر دست یافت./حسین کوه زاد – سردبیر